Inicijativa predsjednika Republike Srbije Aleksandra Vučića da zemlje Zapadnog Balkana grupno pristupe Evropskoj uniji, predstavljena na nedavnom sastanku s predsjednicom Evropske komisije Ursulom von der Leyen i predsjednikom Evropskog vijeća Antoniom Costom, ponovo je otvorila ključno pitanje evropske politike: posjeduje li EU jasnu i dosljednu strategiju prema Zapadnom Balkanu?

Ova inicijativa nije politički eksperiment niti pokušaj zaobilaženja evropskih kriterija. Radi se o nastojanju da se vrati strateškoj logici proširenja, koja je u ključnim momentima historije Unije donosila stabilne i dugoročne rezultate. Suština prijedloga nije u „olakšavanju” članstva, već u priznanju da fragmentirani, bilateralni i beskonačno prolongirani proces gubi kredibilitet – kako pred građanima Zapadnog Balkana, tako i u širem geopolitičkom kontekstu.

Grupno proširenje nije anomalija u evropskoj historiji, već provjerena praksa primijenjena u ključnim strateškim trenucima. Najpoznatiji primjer je talas proširenja iz 2004. godine, kada je EU u jednom potezu primila deset država, pretežno iz srednje i istočne Evrope. Faktički, radi se o „9,5 država“, jer sjeverni, turski dio Kipra nije bio obuhvaćen pravnom stečevinom EU (acquis communautaire). Tada je u članstvo ušlo oko 70 miliona stanovnika, dok današnji Zapadni Balkan broji oko 16 miliona – što jasno pokazuje da veličina regiona nije prepreka integraciji.

Migracije s Balkana u 2025. iznosile su približno 500.000 mladih godišnje, pokretane ekonomskim i sigurnosnim razlozima. Grupno proširenje nudi potencijalno rješenje kroz ekonomsku integraciju i otvaranje tržišta rada EU.

U scenariju dogovorenog grupnog proširenja (2028–2030), sve zemlje kandidati pristupaju EU u istom talasu. To bi povećalo kredibilitet Unije u regionu, podiglo podršku članstvu za 20–25%, stabiliziralo ekonomiju uz procijenjeni rast BDP-a od 2–3% godišnje i poboljšalo efektivnost regionalne saradnje za 30–50% kroz zajedničke infrastrukturne i trgovinske projekte.

Socioekonomski scenariji za Zapadni Balkan

Odluka o proširenju 2004. godine bila je vođena strateškom procjenom, a ne savršenstvom institucionalnih rješenja. Retrospektivno, taj potez smatra se jednim od najuspješnijih u historiji EU: stabilizirao je postsocijalistički prostor, ubrzao ekonomski razvoj novih članica, smanjio sigurnosne rizike i trajno ih integrirao u zapadni politički, pravni i vrijednosni okvir. U kontekstu današnje geopolitičke nestabilnosti, uključujući rusku invaziju na Ukrajinu, teško je precijeniti koliko bi EU bila ranjiva bez tog velikog proširenja.

U tom svjetlu, inicijativa za grupni prijem zemalja Zapadnog Balkana nije eksperiment, već prirodan nastavak provjerene evropske prakse, prilagođen izazovima savremenog geopolitičkog i strateškog okruženja.

Za razliku od država srednje i istočne Evrope početkom 2000-ih, Zapadni Balkan danas je zarobljen produženom kandidaturom bez jasno definiranog ishoda. Proces proširenja sve više djeluje sam sebi svrhom, dok je realna perspektiva članstva zamijenjena složenim tehničkim fazama, privremenim mehanizmima i političkim uslovljavanjima.

Takav pristup pretvara region iz aktivnog učesnika u pasivnog primaoca politike, što slabi političku motivaciju i društvenu podršku reformama. Grupni pristup EU mogao bi imati snažan psihološki, politički i institucionalni efekat, ponovo uspostavljajući direktnu vezu između provođenja reformi i konkretne nagrade – osnovnog principa svake uspješne politike proširenja.

Pouke za Zapadni Balkan: Trenutno region pati od produžene neizvjesnosti, fragmentiranih kriterija i ograničenog regionalnog konsenzusa. Dok su prethodni talasi imali jasnu i vjerodostojnu perspektivu članstva, Zapadni Balkan ostaje „zarobljen” u procesu.

Grupni pristup EU mogao bi obnoviti kredibilitet proširenja, osigurati jasnije vremenske okvire i ponovo uspostaviti logiku nagrade za sprovedene reforme. Takav model transformirao bi region iz pasivnog primaoca politika u aktivnog aktera evropske integracije.

Aktuelna politika proširenja Evropske unije suočava se s ozbiljnim problemom dvostrukih standarda. Mnoge postojeće članice ne ispunjavaju kriterije koje se zahtijevaju od zemalja Zapadnog Balkana, posebno u oblastima vladavine prava, slobode medija, borbe protiv korupcije i nezavisnosti pravosuđa. Takva asimetrija stvara osjećaj političke nepravde i percepciju selektivnog političkog pritiska. Dodatno, praksa ad hoc mijenjanja zahtjeva i odsustvo jasnih vremenskih okvira podriva povjerenje građana i institucija u evropske mehanizme odlučivanja, čime proces proširenja djeluje politički instrumentalizirano umjesto meritokratski, ozbiljno ugrožavajući kredibilitet EU u očima Zapadnog Balkana.

U tom kontekstu, regionalna saradnja postaje ključni faktor jačanja evropske perspektive. Ukupan BDP Zapadnog Balkana u 2025. godini iznosi oko 130 milijardi EUR, dok trgovina sa EU čini 65–70% ukupne vanjske trgovine regiona, što jasno pokazuje ekonomsku povezanost i potrebu za koordiniranim pristupom integraciji.

Iskustvo Višegradske grupe potvrđuje da zajednički politički nastup, razmjena iskustava i međusobna podrška mogu znatno ubrzati put ka članstvu. Danas Zapadni Balkan ima niz regionalnih inicijativa koje jačaju međusobnu povezanost i svijest o zajedničkoj sudbini (CEFTA, Berlinski proces, Otvoreni Balkan, Jadransko-jonska inicijativa itd.). Grupni pristup EU mogao bi dodatno osnažiti ove procese, transformišući region iz pasivnog primaoca evropskih politika u aktivnog aktera integracijskog procesa, jačajući njegovu pregovaračku poziciju i strateški značaj unutar evropskog okvira.

Historijski, svako proširenje Evropske unije bilo je odgovor na unutrašnje krize Unije. Današnji izazovi su posebno ozbiljni: rat u Ukrajini, promijenjena sigurnosna arhitektura Evrope, energetska nesigurnost, migracijski pritisci, rast populizma i smanjena globalna konkurentnost. Integracija Zapadnog Balkana nije puki čin solidarnosti, već strateška investicija u sigurnost, stabilnost i geopolitičku koheziju kontinenta. Izostanak regiona iz Unije stvara trajni izvor nestabilnosti na granicama EU i dodatno ugrožava unutrašnju stabilnost Unije.

Produženo odugovlačenje procesa proširenja već sada ima ozbiljne društvene i političke posljedice. Povjerenje građana u EU kontinuirano opada: u Srbiji sa 70% (2010) na oko 40% (2025), u Crnoj Gori sa 65% na 45%, dok Sjeverna Makedonija i Albanija bilježe pad sa 60% na 35–40%. Građani sve češće doživljavaju EU kao nedosljednog i nepredvidivog partnera, što otvara prostor za alternativne geopolitičke narative i jačanje utjecaja drugih globalnih aktera. Produžena neizvjesnost slabi evropsku ideju i potiče potragu za alternativnim političkim, ekonomskim i sigurnosnim osloncima. Bez jasnog vremenskog okvira za članstvo, geopolitička preorijentacija regiona postaje realna opcija, sa rizikom fragmentacije, smanjenja evropskog utjecaja i povećanja sigurnosnih prijetnji u jugoistočnoj Evropi.

Podrška inicijativi predsjednika Vučića za grupno članstvo ne znači odustajanje od reformi, već priznanje da je postojeći model iscrpljen i da je potrebna nova dinamika. Grupni pristup može obnoviti kredibilitet politike proširenja, stabilizirati Zapadni Balkan, smanjiti geopolitički vakuum i ojačati unutrašnju koheziju EU. Za stvarni efekat, zemlje regiona moraju nastaviti duboke reforme u oblasti vladavine prava, jačati regionalnu saradnju, rješavati bilateralne sporove i djelovati koordinirano prema Briselu.

S druge strane, EU mora jasno definisati vjerodostojan datum ili vremenski okvir pristupanja, prestati s ad hoc izmjenama kriterija i vratiti proces u sferu strateške politike, a ne tehničko-birokratskog postupka.

Samo takav pristup čini grupni model efikasnim instrumentom za stabilizaciju regiona, jačanje evropske perspektive Zapadnog Balkana i osiguranje sigurnosti, povjerenja građana i geopolitičke otpornosti kontinenta.

Zapadni Balkan se danas nalazi na raskršću evropske integracije i globalne geopolitičke konkurencije. Produžena neizvjesnost u evropskoj perspektivi otvara prostor za jačanje utjecaja Sjedinjenih Američkih Država, Rusije i Kine.

Sjedinjene Američke Države ostaju ključni sigurnosni akter, fokusirani na stabilnost kroz NATO, bilateralne aranžmane i diplomatsko prisustvo, ali bez prioriteta institucionalne integracije regiona u EU. Produženo odlaganje članstva povećava zavisnost Zapadnog Balkana o američkom angažmanu i smanjuje autonomiju Unije.

Rusija koristi region kao prostor geopolitičkog nadmetanja i instrument destabilizacije. Njena strategija uključuje energetske veze, političku podršku odabranim političkim akterima, kulturno-historijske narative i informacione operacije. Nejasna evropska perspektiva dodatno jača rusku poziciju i narative o „zatvorenim vratima EU“.

Kina pristupa prvenstveno ekonomski i infrastrukturno, kroz projekte poput inicijative „Pojas i put“, bez političkih uslovljavanja. Takav model privlači dio političkih elita, ali ne nudi dugoročnu institucionalnu integraciju niti vrijednosni okvir. Ekonomski utjecaj Kine postaje alternativa, ali ne i zamjena za evropsku perspektivu.

Utjecaj vanjskih aktera mjeri se i kroz finansijske pokazatelje: Rusija godišnje ulaže oko 10 milijardi EUR, dok Kina investira 8–10 milijardi EUR u okviru svojih infrastrukturnih projekata. Analize pokazuju da jasna evropska perspektiva može smanjiti njihov politički i sigurnosni utjecaj za 20–30%.

U tom kontekstu, politika proširenja EU ne smije se posmatrati izolirano; ona mora biti integrirana u širu transatlantsku i globalnu strategiju. Jasna i vjerodostojna perspektiva članstva ključna je za očuvanje kredibiliteta Unije, smanjenje utjecaja trećih sila i jačanje dugoročne stabilnosti regiona. Produžena neizvjesnost ne samo da povećava prostor za djelovanje vanjskih aktera, već i slabi stratešku poziciju same EU.

Proširenje na Zapadni Balkan treba posmatrati ne kao rivalstvo prema SAD-u, Rusiji ili Kini, već kao akt strateške samoodbrane Unije. Integracija regiona u evropske institucionalne, političke i sigurnosne strukture smanjuje prostor za destabilizirajuće utjecaje i jača dugoročnu geopolitičku vjerodostojnost i stabilnost jugoistočne Evrope.

Zapadni Balkan se danas nalazi na ključnom raskršću između evropske integracije i geopolitičke fragmentacije. Produžena neizvjesnost u procesu proširenja povećava utjecaj vanjskih aktera koji ne dijele evropske vrijednosti niti garantiraju dugoročnu stabilnost, čime se strateška ranjivost regiona dodatno produbljuje.

U tom kontekstu, inicijativa za grupno proširenje EU dobija posebnu geopolitičku težinu. Ona predstavlja strateški potez kojim bi se Zapadni Balkan trajno povezao s evropskim političkim, sigurnosnim i vrijednosnim okvirima. Individualni pristup članstvu nosi rizike favoriziranja pojedinih država, produbljivanja regionalnih tenzija i ograničene efikasnosti evropske politike. Nasuprot tome, grupni model povećava kredibilitet EU, stabilizuje region i smanjuje geopolitički vakuum.

Produženo individualno članstvo, s druge strane, dovodi do pada podrške građana, jačanja utjecaja Rusije i Kine te fragmentacije reformi. Ako EU ne ispuni svoju historijsku odgovornost, drugi akteri zauzet će prostor, ali prema pravilima koja nisu evropska. Dugotrajna neizvjesnost ozbiljno ugrožava evropsku perspektivu Zapadnog Balkana, slabi stratešku poziciju Unije i povećava rizik geopolitičke preorijentacije pojedinih država regiona.

Inicijativa za grupno članstvo predstavlja realističan, politički racionalan i historijski utemeljen izlaz iz postojećeg zastoja. Ako EU želi zadržati relevantnu geopolitičku ulogu na kontinentu, Zapadni Balkan mora prestati biti „vječni kandidat” i postati integralni dio evropskog projekta.

Ljubljana/Washington/Brisel/Beograd, 29.decembar 2025

Fusnota:
[1] IFIMES – Međunarodni institut za bliskoistočne i balkanske studije sa sjedištem u Ljubljani, Slovenija, ima specijalni savjetodavni status pri Ekonomsko-socijalnom vijeću ECOSOC/UN, New York, od 2018.godine i izdavač je međunarodne naučne revije „European Perspectives”, link: https://www.europeanperspectives.org/en